Geleneksel Türk Yazmacılık Sanatı: Ağaç Baskı

Türk kültürünün zengin el sanatlarından biri olan yazmacılık, özellikle ağaç baskı tekniği ile Anadolu’da yüzyıllardır devam eden bir gelenektir. Pamuklu kumaşlar üzerine ahşap kalıplarla desen basma sanatı, hem estetik hem de kültürel açıdan büyük bir değer taşır. Bu yazıda, yazmacılığın tarihçesini, ilk baskılarını, kullanılan teknikleri, Tokat ve Kastamonu’nun bu sanattaki özel yerini, geleneksel boya yapımını ve müzelerde korunan ilk yazmaları keşfedeceğiz.

Yazmacılık Sanatının Tarihçesi

Yazmacılık, kumaş üzerine desen oluşturmak için kullanılan bir baskı sanatıdır ve kökenleri çok eskiye dayanır. Arkeolojik bulgular, bu sanatın Paleolitik dönemde mağara duvarlarındaki el izleriyle başladığını ve zamanla mum ve kil kalıplarla geliştiğini gösteriyor. Anadolu’da ise Çatalhöyük kazılarında bulunan mühürler, yazmacılığın ilk örnekleri olarak kabul ediliyor.

Ağaç baskı tekniğinin kökeni, Çin’de 2. yüzyıla kadar uzanıyor. Çinliler, mermer üzerine kabartma desenler yaparak ıslak kâğıt presliyor ve mürekkeple baskı yapıyordu. 8. yüzyılda ağaç oyma tekniğini geliştiren Çin, bu yöntemi yaygınlaştırdı. Bu teknik, İpek Yolu üzerinden Orta Asya’ya, oradan da Anadolu’ya ulaştı. Anadolu’da yazmacılık, özellikle Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde sanatsal bir zirveye ulaştı. Tokat’ta bu sanatın yaklaşık 700 yıllık bir geçmişi olduğu biliniyor.

İlk Baskı ve Bilinen İlk Ustalar

Ağaç baskı tekniğinin ilk olarak kim tarafından kullanıldığına dair kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte, Çin’de 2. yüzyılda başlayan uygulamalar anonim ustalar tarafından geliştirildi. Anadolu’da ise yazmacılığın ilk örnekleri, Selçuklu döneminde (11.-13. yüzyıl) ortaya çıktı. Ancak belirli bir kişiyle ilişkilendirilmiş bir "ilk baskı" kaydı mevcut değil. Osmanlı döneminde, 15. yüzyıldan itibaren yazmacılık, profesyonel atölyelerde usta-çırak ilişkisiyle devam etti. Tokat ve Kastamonu, bu sanatın merkezleri olarak öne çıktı, ancak ilk baskıyı yapan kişi hakkında kesin bir belge bulunmuyor.

Kullanılan Teknikler

Yazmacılıkta ağaç baskı, ahşap kalıplar kullanılarak yapılan bir yüksek baskı tekniğidir. İşte temel teknikler:

• Ahşap Kalıp Baskısı: Ihlamur, armut veya ceviz gibi ağaçlardan oyulan kalıplar üzerine Selçuklu, Osmanlı veya Hitit motifleri ters olarak kazınır. Kalıp, doğal boyaya batırılıp %100 pamuklu kumaş üzerine elle basılır.
• Elvan Baskı: Tokat’ta yaygın olan bu teknikte, birden fazla kalıp kullanılarak çok renkli desenler oluşturulur. Her renk için ayrı bir kalıp hazırlanır.
• Fırça ile Boyama: Kalıp baskısının ardından, bazı desenler fırçayla tamamlanır. Bu, yazmalara daha ayrıntılı bir görünüm kazandırır.
• Zemin Çekme: Kumaşın zemin rengini oluşturmak için geniş bir ahşap kalıp veya fırça ile boya uygulanır. Bu işlem, desenlerin daha belirgin olmasını sağlar ve genellikle tek renk bir arka plan oluşturur.

Bu teknikler, sadece pamuklu kumaşlar üzerinde uygulanabilir, çünkü sentetik kumaşlar boyayı tutmaz.

Zemin Çekme Nedir?

Zemin çekme, yazmacılıkta kumaşın arka planını boyamak için kullanılan bir tekniktir. Bu işlemde, genellikle geniş bir ahşap kalıp veya büyük bir fırça ile kumaşın tüm yüzeyine tek renk boya uygulanır. Zemin çekme, ana desenlerin daha belirgin ve kontrast bir şekilde öne çıkmasını sağlar. Örneğin, Tokat yazmalarında sıkça görülen kırmızı veya mavi zeminler, bu teknikle oluşturulur. Bu işlem, yazmanın estetik bütünlüğünü tamamlar ve desenlerin görsel etkisini artırır.

Tokat ve Kastamonu’da Yazmacılığın Özleşmesi

Tokat ve Kastamonu, yazmacılık sanatının Anadolu’daki en önemli merkezlerindendir. Bunun nedenleri şunlardır:

• Tokat: Tokat, Orta Anadolu’nun kültürel ve ticari bir merkezi olarak, yazmacılığın gelişmesi için uygun bir zemin sundu. Yaklaşık 700 yıllık bir geçmişe sahip olan Tokat yazmacılığı, elvan baskı tekniğiyle ünlüdür. Bölgedeki pamuklu dokumacılığın yaygınlığı ve doğal boya kaynaklarının bolluğu, bu sanatın gelişimini destekledi. Tokat yazmaları, özellikle çeyiz sandıklarında ve günlük kullanımda önemli bir yer edindi.
• Kastamonu: Kastamonu’da yazmacılık, “taş baskı” olarak da bilinir, çünkü ahşap kalıplar zamanla taş gibi sertleşir. Bölgenin zengin orman varlığı, kaliteli ahşap kalıpların üretimini kolaylaştırdı. Kastamonu yazmaları, Selçuklu ve Osmanlı motiflerinin yanı sıra Hitit desenleriyle de dikkat çeker. Ayrıca, Kastamonu’nun Denizli gibi diğer bölgelere bu sanatı yayması, kültürel etkileşimi artırdı.

Her iki şehir de usta-çırak ilişkisiyle bu sanatı nesilden nesile aktardı ve yerel kültürü yansıtan özgün motifler geliştirdi.

Geleneksel Boya Yapımı

Osmanlı döneminde yazmacılıkta kullanılan boyalar tamamen doğal kaynaklardan elde ediliyordu. Kimyasal boyaların kullanılmadığı bu dönemde, boyalar bitki, mineral ve hayvan kaynaklıydı:

• Bitkisel Boyalar: Kökboya (kırmızı), ceviz kabuğu (kahverengi), soğan kabuğu (sarı) ve indigo (mavi) gibi bitkiler kullanılırdı. Örneğin, kökboya, kumaşa parlak kırmızı tonlar verirdi.
• Mineral Boyalar: Demir oksit (kırmızı-kahverengi) ve kil türevleri, dayanıklı renkler için tercih edilirdi.
• Hayvansal Boyalar: Koşenil böceğinden elde edilen kırmızı boya, nadir ve pahalıydı.
• Bağlayıcı Maddeler: Boyanın kumaşa sabitlenmesi için şap, sirke veya tuz gibi doğal maddeler kullanılırdı.

Bu boyalar, hem çevre dostu hem de uzun ömürlüydü, bu da yazmaların günümüze kadar ulaşmasını sağladı.

Müzeye Alınmış İlk Yazma

Tarihi bir müzeye alınmış ilk yazmanın hangisi olduğuna dair kesin bir kayıt bulunmamakla birlikte, Osmanlı dönemine ait yazmaların pek çoğu İstanbul’daki Topkapı Sarayı Müzesi ve Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde korunmaktadır. Özellikle 15.-16. yüzyıl Osmanlı yazmaları, tezhip ve minyatür sanatıyla birlikte müzelerde önemli bir yer tutar. Ancak “ilk yazma” olarak spesifik bir eserin adı veya yeri hakkında net bir bilgi yoktur. Tokat yazmalarına dair örnekler ise Tokat Müzesi’nde sergilenmektedir. Kastamonu yazmaları da Kastamonu Etnografya Müzesi’nde bulunabilir.

Yazmacılık Sanatının Günümüzdeki Yeri

Günümüzde teknolojinin ilerlemesi ve seri üretim, yazmacılık sanatını tehdit etse de Tokat ve Kastamonu’daki ustalar, geleneksel yöntemlerle bu sanatı yaşatmaya devam ediyor. Elvan baskı ve taş baskı gibi teknikler, turistlerin ilgisini çekiyor ve kültürel miras olarak değer görüyor. Siz de bu sanatı desteklemek için yerel atölyeleri ziyaret edebilir, el yapımı yazmalarla kültürel bir mirasa sahip olabilirsiniz.

Yazmacılık, Türk kültürünün renkli ve zarif bir yansımasıdır. Tokat ve Kastamonu’nun bu sanattaki ustalığı, geçmişten günümüze uzanan bir köprü gibidir. Bu sanatı keşfetmek, sadece bir kumaş parçasını değil, bir milletin ruhunu da anlamaktır.